Ο όρος "Υπερκινητική Διαταραχή της Παιδικής Ηλικίας" ή "Υπερκινητικό Παιδί" αναφέρεται στα παιδιά που παρουσιάζουν υπερκινητικότητα, διάσπαση της προσοχής και παρορμητικότητα. Η έναρξη της διαταραχής τοποθετείται στην ηλικία των τριών με πέντε ετών. Η υπερβολική κινητικότητα είναι περισσότερο εμφανής σε δομημένες και οργανωμένες καταστάσεις που απαιτούν αυτοέλεγχο. Το παιδί φαίνεται ιδιαίτερα δραστήριο αλλά η ενεργητικότητά του είναι πολλές φορές άσκοπη. Μεταπηδά από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, χωρίς ποτέ να τελειώνει κάτι που έχει αρχίσει. Δεν μπορεί να μείνει καθιστό περισσότερο από μερικά λεπτά, τρέχει, χοροπηδά, είναι υπερβολικά ομιλητικό και θορυβώδες, κουνά ένα μέρος του σώματός του ή στριφογυρίζει ακόμη και σε καταστάσεις υποθετικής ηρεμίας. Μπορεί να σηκώνεται και να κάθεται συνέχεια στο θρανίο του ή να κάνει διάφορα πράγματα συγχρόνως όταν παίζει ή διαβάζει. Είναι ανυπόμονο, απαιτητικό και δεν αντέχει τις ματαιώσεις. Δυσκολεύεται να δεχτεί κανόνες και να σεβαστεί την επιβαλλόμενη πειθαρχία.
Εκδηλώνει έντονη παρορμητικότητα, εμπλέκεται σε επικίνδυνες καταστάσεις και μερικές φορές δείχνει να ενεργεί χωρίς να σκέφτεται. Έρευνες καταδεικνύουν ότι τα υπερκινητικά παιδιά παθαίνουν περισσότερα ατυχήματα και δηλητηριάσεις και γι΄ αυτό χρειάζονται ιδιαίτερη επίβλεψη.
Τα υπερκινητικά παιδιά δείχνουν να βιάζονται και να μην μπορούν να ολοκληρώσουν αυτό που κάνουν. Για παράδειγμα, δεν σκέφτονται πριν μιλήσουν. Λένε κάτι και μετά ζητούν συγγνώμη πριν τελειώσουν την κουβέντα τους. Απαντούν στην ερώτηση του δασκάλου πριν εκείνος ολοκληρώσει τη διατύπωσή της. Θυμώνουν και φωνάζουν, πετούν διάφορα πράγματα ή χτυπούν. Δεν μαθαίνουν από την εμπειρία τους, γιατί δεν έχουν όσο χρόνο χρειάζονται ώστε να αφομοιώσουν αυτό που κάνουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εγκέφαλος λαμβάνει ερεθίσματα και πληροφορίες από όλες τις αισθήσεις (ακοή, όραση, όσφρηση, αφή). Στον εγκέφαλο γίνεται η απαρτίωση, δηλαδή κάποιου είδους επιλογή, έτσι ώστε να χρησιμοποιούνται μόνο οι απαραίτητες πληροφορίες για το σχεδιασμό κάποιας δράσης. Για να κατανοήσουμε αυτή την ικανότητα, αρκεί να σκεφτούμε ότι μπορεί, π.χ., να βρισκόμαστε σε ένα μέρος που έχει θόρυβο αλλά να ακούσουμε το όνομά μας όταν μας καλέσουν. Τα υπερκινητικά παιδιά έχουν μικρό εύρος προσοχής και αποσπώνται εύκολα. Μερικά από αυτά έχουν πρόβλημα με την επεξεργασία οπτικών πληροφοριών, μπορεί να αποσπώνται από τις κινήσεις των άλλων, το πέταγμα των πουλιών, την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Αλλα πάλι δυσκολεύονται να επεξεργαστούν ήχους, όπως οι ομιλίες, το κουδούνισμα του τηλεφώνου και οι κόρνες των αυτοκινήτων.
Η διάσπαση της προσοχής τα καθιστά ανίκανα να συγκεντρωθούν και να εκτελέσουν καθήκοντα που απαιτούν προσήλωση προσοχής. Κατά συνέπεια παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες και η εν γένει συμπεριφορά τους τα καθιστά ανεπιθύμητα στην τάξη. Παρουσιάζουν γρήγορες και ξαφνικές αλλαγές της ψυχικής διάθεσης και έλλειψη αναστολών στις κοινωνικές σχέσεις. Οι σχέσεις τους με τους ενήλικους χαρακτηρίζονται από έλλειψη τυπικότητας και συστολής, ενώ δεν είναι αγαπητά στα άλλα παιδιά και μπορεί να απομονώνονται. Η συχνότητα της υπερκινητικότητας ανέρχεται μεταξύ 4% και 19%, ανάλογα με τα διαγνωστικά κριτήρια που χρησιμοποιούνται. Η αναλογία σε αγόρια και κορίτσια είναι τρία, τέσσερα προς ένα. Τα αγόρια παρουσιάζουν περισσότερο προβλήματα υπερκινητικότητας, παρορμητικότητας, ενώ τα κορίτσια διάσπασης της προσοχής.
Αιτιολογία
Δεν έχει αποσαφηνιστεί εάν η γένεση του υπερκινητικού συνδρόμου οφείλεται σε μια μόνο αιτία. Αναφέρονται διάφοροι αιτιολογικοί παράγοντες και ο πιθανός συνδυασμός τους δημιουργεί τη διαταραχή. Αρχικές απόψεις, που προέρχονταν από μελέτες παιδιών που είχαν περάσει εγκεφαλίτιδα στις ΗΠΑ, θεωρούσαν ότι η κατάσταση αυτή ήταν ένα είδος "εγκεφαλικής βλάβης". Πρόσφατες μελέτες που αφορούν στη μορφολογία του εγκεφάλου με Μαγνητική Αξονική Τομογραφία έδειξαν ότι τα παιδιά με υπερκινητικότητα έχουν φυσιολογικούς κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου, αλλά μη φυσιολογικούς μετωπιαίους. Έρευνες σε δίδυμα ή υιοθετημένα παιδιά δείχνουν ότι υπάρχει κληρονομική επιβάρυνση. Οι έρευνες διδύμων βρίσκουν την κληρονομικότητα σε υψηλά επίπεδα που φτάνουν το 80%. Από το ιστορικό των υπερκινητικών παιδιών προκύπτει ότι ως μωρά ήταν υπερβολικά ανήσυχα, έκλαιγαν συνέχεια, είχαν κωλικούς, παρουσίαζαν προβλήματα στον ύπνο και στο φαγητό. Η ιδιοσυγκρασία του παιδιού φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του συνδρόμου. Κατά τα τελευταία χρόνια εκφράστηκε η άποψη ότι διάφορες τοξίνες και χημικά συστατικά των τροφών προκαλούν συμπεριφορές υπερκινητικού τύπου. Υπεύθυνες θεωρήθηκαν τεχνητές χρωστικές ουσίες, ακόμη και η ζάχαρη. Όμως οι απαλλαγμένες από τις τοξικές ουσίες δίαιτες που προτάθηκαν δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Εάν οι διαταραχές άρχισαν σε μια συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή του παιδιού, ύστερα από μια κρίση (π.χ., χωρισμός γονιών ή διαζύγιο, γέννηση αδελφού/ης), ίσως να οφείλονται σε άγχος. Εάν οι διαταραχές είναι χρόνιες, δηλαδή εμφανείς από τη γέννηση του παιδιού, και συνεχείς, δηλαδή παρουσιάζονται καθημερινά σε όλες τις δραστηριότητες του παιδιού, είναι πιθανόν να είναι νευρολογικής αιτιολογίας και να οφείλονται σε δυσλειτουργία του εγκεφάλου.
Πρόγνωση
Το υπερκινητικό σύνδρομο εμφανίζεται στα πρώτα παιδικά χρόνια και εξελίσσεται μέχρι την εφηβεία ή την αρχή της ενήλικης ζωής. Έρευνες δείχνουν ότι ένας μεγάλος αριθμός ανηλίκων (30 με 70 %) που έπασχαν από υπερκινητικό σύνδρομο κατά την παιδική ηλικία εξακολουθεί να έχει το πρόβλημα στην εφηβεία. Το ποσοστό μειώνεται όμως κατά πολύ (8%) στην ενήλικη ζωή. Πέρα από την επιμονή ορισμένων συμπτωμάτων, αυτά τα παιδιά έχουν χαμηλότερες σχολικές επιδόσεις από τους συνομήλικούς τους. Διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο αποβολών στο γυμνάσιο και διακόπτουν συχνότερα το σχολείο.
Αντιμετώπιση
Για να γίνει δυνατή η θεραπευτική αντιμετώπιση προέχει η αναγνώριση των συμπτωμάτων από γονείς και δασκάλους. Η φυσική εξέταση του παιδιού κρίνεται απαραίτητη για να αποκλειστούν φυσικές ασθένειες, με ιδιαίτερη έμφαση στην επιληψία. Κατόπιν συμφωνίας των γονέων, ζητούνται πληροφορίες από τους δασκάλους και γίνεται μαθησιακή και νοητική εκτίμηση (προσδιορισμός νοητικού πηλίκου). Η κλινική εκτίμηση του παιδιού απαιτεί την εξέτασή του περισσότερες από μια φορές. Η υπερκινητική συμπτωματολογία μπορεί να μην είναι σταθερή και να ποικίλλει ανάλογα με το περιβάλλον. Πρέπει, επίσης, να εκτιμηθούν η ικανότητα του παιδιού να συγκεντρώνεται και να επιμένει σε κάποια προσπάθεια, η κοινωνική του αναστολή και συναισθήματα άγχους που μπορεί να συνυπάρχουν. Η θεραπευτική προσέγγιση, όταν η διάγνωση του υπερκινητικού συνδρόμου τεθεί με βεβαιότητα, απευθύνεται τόσο στο περιβάλλον (γονείς, δασκάλους) όσο και στο ίδιο το παιδί.
Η συμβουλευτική γονέων σκοπό έχει να πληροφορήσει τους γονείς για το είδος του προβλήματος και να τους βοηθήσει να βρουν τρόπους για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της καθημερινής ζωής με το υπερκινητικό παιδί. Αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της διαταραχής είναι η καταλληλότητα του εκπαιδευτικού πλαισίου. Σταθερό, δομημένο αλλά ευέλικτο εκπαιδευτικό πλαίσιο, με ατομική προσέγγιση για το κάθε παιδί προσφέρει δυνατότητες βελτίωσης της συμπτωματολογίας και της αποφυγής της σχολικής αποτυχίας. Προγράμματα τροποποίησης της συμπεριφοράς, στηριζόμενα στη συμπεριφερολογική θεωρία, μπορούν να γίνουν είτε στο σχολείο είτε στο σπίτι. Το παιδί αναλαμβάνει καθήκοντα που βαθμιαία απαιτούν όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση προσοχής. Επιβραβεύεται όταν έχει την αναμενόμενη συμπεριφορά, ενώ η ακατάλληλη συμπεριφορά αγνοείται.
Η θεραπεία βοηθά το παιδί να διαμορφώσει το δικό του τρόπο επίλυσης των προβλημάτων και να αποκτήσει αυτοέλεγχο. Τα παιδιά μπορούν να βελτιώσουν έτσι την αυτοεκτίμησή τους. Στα βαρύτερα περιστατικά, και όταν οι ανωτέρω θεραπευτικές προσεγγίσεις αποδειχθούν ανεπαρκείς, προτείνεται φαρμακοθεραπεία. Λόγω των παρενεργειών, πρέπει να αξιολογούνται προσεκτικά οι περιπτώσεις στις οποίες χρειάζεται να χορηγηθεί φαρμακευτική αγωγή.
Εκδηλώνει έντονη παρορμητικότητα, εμπλέκεται σε επικίνδυνες καταστάσεις και μερικές φορές δείχνει να ενεργεί χωρίς να σκέφτεται. Έρευνες καταδεικνύουν ότι τα υπερκινητικά παιδιά παθαίνουν περισσότερα ατυχήματα και δηλητηριάσεις και γι΄ αυτό χρειάζονται ιδιαίτερη επίβλεψη.
Τα υπερκινητικά παιδιά δείχνουν να βιάζονται και να μην μπορούν να ολοκληρώσουν αυτό που κάνουν. Για παράδειγμα, δεν σκέφτονται πριν μιλήσουν. Λένε κάτι και μετά ζητούν συγγνώμη πριν τελειώσουν την κουβέντα τους. Απαντούν στην ερώτηση του δασκάλου πριν εκείνος ολοκληρώσει τη διατύπωσή της. Θυμώνουν και φωνάζουν, πετούν διάφορα πράγματα ή χτυπούν. Δεν μαθαίνουν από την εμπειρία τους, γιατί δεν έχουν όσο χρόνο χρειάζονται ώστε να αφομοιώσουν αυτό που κάνουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εγκέφαλος λαμβάνει ερεθίσματα και πληροφορίες από όλες τις αισθήσεις (ακοή, όραση, όσφρηση, αφή). Στον εγκέφαλο γίνεται η απαρτίωση, δηλαδή κάποιου είδους επιλογή, έτσι ώστε να χρησιμοποιούνται μόνο οι απαραίτητες πληροφορίες για το σχεδιασμό κάποιας δράσης. Για να κατανοήσουμε αυτή την ικανότητα, αρκεί να σκεφτούμε ότι μπορεί, π.χ., να βρισκόμαστε σε ένα μέρος που έχει θόρυβο αλλά να ακούσουμε το όνομά μας όταν μας καλέσουν. Τα υπερκινητικά παιδιά έχουν μικρό εύρος προσοχής και αποσπώνται εύκολα. Μερικά από αυτά έχουν πρόβλημα με την επεξεργασία οπτικών πληροφοριών, μπορεί να αποσπώνται από τις κινήσεις των άλλων, το πέταγμα των πουλιών, την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Αλλα πάλι δυσκολεύονται να επεξεργαστούν ήχους, όπως οι ομιλίες, το κουδούνισμα του τηλεφώνου και οι κόρνες των αυτοκινήτων.
Η διάσπαση της προσοχής τα καθιστά ανίκανα να συγκεντρωθούν και να εκτελέσουν καθήκοντα που απαιτούν προσήλωση προσοχής. Κατά συνέπεια παρουσιάζουν μαθησιακές δυσκολίες και η εν γένει συμπεριφορά τους τα καθιστά ανεπιθύμητα στην τάξη. Παρουσιάζουν γρήγορες και ξαφνικές αλλαγές της ψυχικής διάθεσης και έλλειψη αναστολών στις κοινωνικές σχέσεις. Οι σχέσεις τους με τους ενήλικους χαρακτηρίζονται από έλλειψη τυπικότητας και συστολής, ενώ δεν είναι αγαπητά στα άλλα παιδιά και μπορεί να απομονώνονται. Η συχνότητα της υπερκινητικότητας ανέρχεται μεταξύ 4% και 19%, ανάλογα με τα διαγνωστικά κριτήρια που χρησιμοποιούνται. Η αναλογία σε αγόρια και κορίτσια είναι τρία, τέσσερα προς ένα. Τα αγόρια παρουσιάζουν περισσότερο προβλήματα υπερκινητικότητας, παρορμητικότητας, ενώ τα κορίτσια διάσπασης της προσοχής.
Αιτιολογία
Δεν έχει αποσαφηνιστεί εάν η γένεση του υπερκινητικού συνδρόμου οφείλεται σε μια μόνο αιτία. Αναφέρονται διάφοροι αιτιολογικοί παράγοντες και ο πιθανός συνδυασμός τους δημιουργεί τη διαταραχή. Αρχικές απόψεις, που προέρχονταν από μελέτες παιδιών που είχαν περάσει εγκεφαλίτιδα στις ΗΠΑ, θεωρούσαν ότι η κατάσταση αυτή ήταν ένα είδος "εγκεφαλικής βλάβης". Πρόσφατες μελέτες που αφορούν στη μορφολογία του εγκεφάλου με Μαγνητική Αξονική Τομογραφία έδειξαν ότι τα παιδιά με υπερκινητικότητα έχουν φυσιολογικούς κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου, αλλά μη φυσιολογικούς μετωπιαίους. Έρευνες σε δίδυμα ή υιοθετημένα παιδιά δείχνουν ότι υπάρχει κληρονομική επιβάρυνση. Οι έρευνες διδύμων βρίσκουν την κληρονομικότητα σε υψηλά επίπεδα που φτάνουν το 80%. Από το ιστορικό των υπερκινητικών παιδιών προκύπτει ότι ως μωρά ήταν υπερβολικά ανήσυχα, έκλαιγαν συνέχεια, είχαν κωλικούς, παρουσίαζαν προβλήματα στον ύπνο και στο φαγητό. Η ιδιοσυγκρασία του παιδιού φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του συνδρόμου. Κατά τα τελευταία χρόνια εκφράστηκε η άποψη ότι διάφορες τοξίνες και χημικά συστατικά των τροφών προκαλούν συμπεριφορές υπερκινητικού τύπου. Υπεύθυνες θεωρήθηκαν τεχνητές χρωστικές ουσίες, ακόμη και η ζάχαρη. Όμως οι απαλλαγμένες από τις τοξικές ουσίες δίαιτες που προτάθηκαν δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Εάν οι διαταραχές άρχισαν σε μια συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή του παιδιού, ύστερα από μια κρίση (π.χ., χωρισμός γονιών ή διαζύγιο, γέννηση αδελφού/ης), ίσως να οφείλονται σε άγχος. Εάν οι διαταραχές είναι χρόνιες, δηλαδή εμφανείς από τη γέννηση του παιδιού, και συνεχείς, δηλαδή παρουσιάζονται καθημερινά σε όλες τις δραστηριότητες του παιδιού, είναι πιθανόν να είναι νευρολογικής αιτιολογίας και να οφείλονται σε δυσλειτουργία του εγκεφάλου.
Πρόγνωση
Το υπερκινητικό σύνδρομο εμφανίζεται στα πρώτα παιδικά χρόνια και εξελίσσεται μέχρι την εφηβεία ή την αρχή της ενήλικης ζωής. Έρευνες δείχνουν ότι ένας μεγάλος αριθμός ανηλίκων (30 με 70 %) που έπασχαν από υπερκινητικό σύνδρομο κατά την παιδική ηλικία εξακολουθεί να έχει το πρόβλημα στην εφηβεία. Το ποσοστό μειώνεται όμως κατά πολύ (8%) στην ενήλικη ζωή. Πέρα από την επιμονή ορισμένων συμπτωμάτων, αυτά τα παιδιά έχουν χαμηλότερες σχολικές επιδόσεις από τους συνομήλικούς τους. Διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο αποβολών στο γυμνάσιο και διακόπτουν συχνότερα το σχολείο.
Αντιμετώπιση
Για να γίνει δυνατή η θεραπευτική αντιμετώπιση προέχει η αναγνώριση των συμπτωμάτων από γονείς και δασκάλους. Η φυσική εξέταση του παιδιού κρίνεται απαραίτητη για να αποκλειστούν φυσικές ασθένειες, με ιδιαίτερη έμφαση στην επιληψία. Κατόπιν συμφωνίας των γονέων, ζητούνται πληροφορίες από τους δασκάλους και γίνεται μαθησιακή και νοητική εκτίμηση (προσδιορισμός νοητικού πηλίκου). Η κλινική εκτίμηση του παιδιού απαιτεί την εξέτασή του περισσότερες από μια φορές. Η υπερκινητική συμπτωματολογία μπορεί να μην είναι σταθερή και να ποικίλλει ανάλογα με το περιβάλλον. Πρέπει, επίσης, να εκτιμηθούν η ικανότητα του παιδιού να συγκεντρώνεται και να επιμένει σε κάποια προσπάθεια, η κοινωνική του αναστολή και συναισθήματα άγχους που μπορεί να συνυπάρχουν. Η θεραπευτική προσέγγιση, όταν η διάγνωση του υπερκινητικού συνδρόμου τεθεί με βεβαιότητα, απευθύνεται τόσο στο περιβάλλον (γονείς, δασκάλους) όσο και στο ίδιο το παιδί.
Η συμβουλευτική γονέων σκοπό έχει να πληροφορήσει τους γονείς για το είδος του προβλήματος και να τους βοηθήσει να βρουν τρόπους για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της καθημερινής ζωής με το υπερκινητικό παιδί. Αποφασιστικής σημασίας για την εξέλιξη της διαταραχής είναι η καταλληλότητα του εκπαιδευτικού πλαισίου. Σταθερό, δομημένο αλλά ευέλικτο εκπαιδευτικό πλαίσιο, με ατομική προσέγγιση για το κάθε παιδί προσφέρει δυνατότητες βελτίωσης της συμπτωματολογίας και της αποφυγής της σχολικής αποτυχίας. Προγράμματα τροποποίησης της συμπεριφοράς, στηριζόμενα στη συμπεριφερολογική θεωρία, μπορούν να γίνουν είτε στο σχολείο είτε στο σπίτι. Το παιδί αναλαμβάνει καθήκοντα που βαθμιαία απαιτούν όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση προσοχής. Επιβραβεύεται όταν έχει την αναμενόμενη συμπεριφορά, ενώ η ακατάλληλη συμπεριφορά αγνοείται.
Η θεραπεία βοηθά το παιδί να διαμορφώσει το δικό του τρόπο επίλυσης των προβλημάτων και να αποκτήσει αυτοέλεγχο. Τα παιδιά μπορούν να βελτιώσουν έτσι την αυτοεκτίμησή τους. Στα βαρύτερα περιστατικά, και όταν οι ανωτέρω θεραπευτικές προσεγγίσεις αποδειχθούν ανεπαρκείς, προτείνεται φαρμακοθεραπεία. Λόγω των παρενεργειών, πρέπει να αξιολογούνται προσεκτικά οι περιπτώσεις στις οποίες χρειάζεται να χορηγηθεί φαρμακευτική αγωγή.
