Ο θυμός, η οργή, η επιθετικότητα είναι από τις πιο συνηθισμένες αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας. Από την αρχή της ζωής το άτομο αντιδρά βίαια σε καταστάσεις που του προκαλούν δυσαρέσκεια. Ο θυμός του παιδιού εκδηλώνεται κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το χαρακτήρα και την ηλικία του. Ως βρέφος χρησιμοποιεί το κλάμα. Μετά τον πρώτο χρόνο της ζωής εκδηλώνει εκρήξεις οργής, κατά τις οποίες η επιθετικότητα στρέφεται κυρίως στον εαυτό του (κλαίει έντονα, πηδά πάνω κάτω, χτυπιέται στο πάτωμα, τραβά τα μαλλιά του, δαγκώνεται ή κρατά την αναπνοή του και μελανιάζει). Αυτές οι αυτοεπιθετικές συμπεριφορές πανικοβάλουν τα άτομα του περιβάλλοντός του, τα οποία σπεύδουν να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις του.
Αργότερα, από την ηλικία των δύο με τριών ετών η επιθετικότητα εκφράζεται προς τα αντικείμενα και τους ανθρώπους γύρω του. Στην αρχή έχει σκοπό την απόκτηση ή τη διατήρηση κάποιου αντικειμένου ή δικαιώματος χωρίς να θέλει συνειδητά να προκαλέσει κακό στους άλλους. Στη συνέχεια, εκδηλώνεται μια πραγματικά εχθρική συμπεριφορά απέναντι στους γονείς και τα αδέλφια και αργότερα κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων απέναντι στους συνομήλικούς του.
Οι επιθετικές ενέργειες μπορεί να εκδηλωθούν με το σπάσιμο αντικειμένων, με το να χτυπά, να κλωτσά, να αρνείται να υπακούσει, να αποδοκιμάζει ή να βρίζει τους άλλους. Το παιδί έχει πλέον συνείδηση της εχθρικής διάθεσής του και πρόθεση να κάνει κακό ή να προκαλέσει ζημιά. Το ερώτημα εάν η επιθετικότητα είναι εγγενής ή επίκτητη έχει συζητηθεί πολύ και δεν έχει λάβει οριστική απάντηση. Παρατηρώντας τη φύση, αντιλαμβανόμαστε ότι όλα τα ζωικά είδη έχουν επιθετικά ένστικτα, τα οποία είναι απαραίτητα για την αυτοπροστασία και την επιβίωσή τους. Δεχόμαστε ότι ο άνθρωπος έχει εγγενή επιθετικά ένστικτα. Το είδος όμως και η σφοδρότητα της επιθετικής συμπεριφοράς που εκδηλώνει εξαρτώνται από διαπροσωπικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Το παιδί χρησιμοποιεί την επιθετικότητα ως μέσο για την επίτευξη κάποιας επιθυμίας του ή προκειμένου να μιμηθεί επιθετικά πρότυπα. Τα παιδιά μαθαίνουν πολύ νωρίς ότι συμπεριφερόμενα επιθετικά εξασφαλίζουν κάποιο επιθυμητό αποτέλεσμα. Πολύ εύκολα, επίσης, μιμούνται επιθετικές συμπεριφορές τόσο των ενηλίκων όσο και των συνομήλικών τους. Η επίδραση των συνομήλικων είναι βραχυχρόνια και σύντομα ατονεί. Αντίθετα, η επιθετική συμπεριφορά ενός σημαντικού ενήλικου (γονέα) στη ζωή του παιδιού έχει συνεχή επίδραση και αποτελεί μοντέλο μίμησης και ταύτισης. Στην εποχή μας συζητείται και η συμμετοχή της τηλεόρασης και γενικότερα των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην αύξηση της παιδικής επιθετικότητας, λόγω των βίαιων προτύπων και εικόνων που προβάλλουν.
Η στάση των γονέων απέναντι σε ένα επιθετικό παιδί
Η συχνότητα και η ένταση της επιθετικής συμπεριφοράς διαφέρουν ανάλογα με το φύλο και την ηλικία του παιδιού. Τα αγόρια παρουσιάζουν εντονότερη επιθετικότητα από ό,τι τα κορίτσια. Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο σε βιολογικούς παράγοντες (τα ανδρογόνα συμβάλλουν στην έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς) όσο και στη διαφορετική τους διαπαιδαγώγηση, όπως αυτή προσδιορίζεται από τα επικρατή κοινωνικά πρότυπα. Η επιθετικότητα μειώνεται με την ηλικία και αλλάζει μορφή. Στις μικρότερες ηλικίες κυριαρχούν η καταστροφή αντικειμένων και η πρόκληση πόνου με χτυπήματα. Τα μεγαλύτερα παιδιά που έχουν αποκτήσει ικανό αυτοέλεγχο χρησιμοποιούν περισσότερο ύβρεις και απειλές και λιγότερο σωματική βία. Οι γονείς είναι συχνά αβέβαιοι για το πότε θα πρέπει να επιτρέψουν ή να τιμωρήσουν μια επιθετική συμπεριφορά. Αρκετές φορές η κακή και ανυπάκουη συμπεριφορά του παιδιού είναι ένας τρόπος για να αποσπάσει την προσοχή. Γίνεται προκλητικό, καταστρέφει αντικείμενα, βρίζει ή επιτίθεται στα μικρότερα αδέλφια. Ο θυμός και η τιμωρία εκ μέρους των γονέων ενισχύουν τις εκρήξεις του γιατί προτιμά να έχει έστω και μια θυμωμένη αντίδραση από το να μην έχει καμία απολύτως. Το παιδί αυτό χρειάζεται συνεχή προσοχή και όχι μόνο όταν εκδηλώνει το θυμό του. Η προσοχή των γονέων μόνο όταν είναι άτακτο θα επιτείνει αυτήν τη συμπεριφορά. Η καλύτερη αντιμετώπιση απέναντι στις εκρήξεις θυμού είναι η αδιαφορία. Οι γονείς πρέπει να αφιερώνουν χρόνο στο παιδί, να μοιράζονται μαζί του δραστηριότητες και να το επιβραβεύουν όταν φέρεται καλά.
Οι ακραίες τακτικές πρέπει να αποφεύγονται. Οι αυστηρές ποινές και κυρίως η σωματική τιμωρία έχουν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμένονται. Τα παιδιά που έχουν τιμωρηθεί αυστηρά, κυρίως με ξύλο, εμφανίζουν μακροπρόθεσμα διαταραχές συμπεριφοράς και μεγαλύτερη επιθετικότητα από ό,τι τα παιδιά που είχαν επιεικέστερη μεταχείριση. Η επιθετικότητα γεννά επιθετικότητα και ο γονέας-τιμωρός αποτελεί πρότυπο για μίμηση. Δεν πρέπει, ωστόσο, να αφήνουμε το παιδί να εκφράζει απεριόριστα και ελεύθερα την επιθετικότητά του. Χρειάζεται οριοθέτηση ώστε να αποτρέπεται η δημιουργία εκρηκτικών καταστάσεων και να αποσοβούνται οι συνεχείς διαμάχες και αντιδικίες. Η τήρηση κάποιων κανόνων είναι απαραίτητη και θα οδηγήσει το παιδί στην πειθαρχία χωρίς να χρειαστούν αυστηρές τιμωρίες. Πρέπει να εξηγηθεί στο παιδί γιατί οι κανόνες είναι σημαντικοί και να υπάρχουν μικρές ανταμοιβές για να ενθαρρύνουν την καλή συμπεριφορά. Αν πραγματικά χρειαστεί τιμωρία, καλύτερα είναι να χρησιμοποιείται η στέρηση (να μην αποκτήσει κάτι που του αρέσει, να μη συμμετέχει σε κάποια ευχάριστη δραστηριότητα). Είναι σημαντικό, οι αμοιβές και οι τιμωρίες να εφαρμόζονται τη σωστή στιγμή. Το αποτέλεσμά τους είναι καλύτερο όταν δίνονται αμέσως μετά από κάποια πράξη του παιδιού. Επίσης, οι απειλές για τιμωρία πρέπει να είναι ρεαλιστικές. Τέλος, οι γονείς οφείλουν πρώτα να εφαρμόζουν οι ίδιοι τους κανόνες και να ελέγχουν τη δική τους επιθετικότητα.
Διαταραχές της διαγωγής (συμπεριφοράς)
Όταν η ανυπάκουη συμπεριφορά του παιδιού ξεφύγει από κάθε έλεγχο, μιλάμε για πραγματική διαταραχή. Αναφερόμαστε σε διαταραχή της συμπεριφοράς υπό την προϋπόθεση ότι το πρόβλημα του παιδιού:παναλαμβάνεται συστηματικά σε μεγάλο χρονικό διάστημα.
* Παραβιάζει τα βασικά δικαιώματα των άλλων ή τους κοινωνικούς κανόνες που έχουν τεθεί για κάθε στάδιο της ηλικίας.
* Είναι πολύ πιο σοβαρή από τις συνήθεις αταξίες της ηλικίας.
Αυτό σημαίνει ότι, ενώ πολλά παιδιά κατά την ανάπτυξή τους πέφτουν σε παραπτώματα, πολύ λίγα εμφανίζουν σαφή διαταραχή συμπεριφοράς. Οι διαταραχές συμπεριφοράς είναι πιο συχνές και εμφανίζονται νωρίτερα στα αγόρια συγκριτικά με τα κορίτσια. Επίσης παρατηρούνται περισσότερο στις μεγαλουπόλεις από ό,τι στις μικρότερες πόλεις και στις αγροτικές περιοχές. Τα χαρακτηριστικά της διαταραγμένης συμπεριφοράς συμβαδίζουν με τις αναπτυξιακές φάσεις. Στην προσχολική ηλικία κυριαρχούν οι εκρήξεις θυμού, η επιθετικότητα προς τα άλλα παιδιά, η ανυπακοή, το πείσμα, η άσκοπη κινητική δραστηριότητα και η διάσπαση προσοχής, ιδίως όταν συνυπάρχει το υπερκινητικό σύνδρομο. Στη λανθάνουσα περίοδο (δημοτικό) προστίθεται η λεκτική επιθετικότητα, ενώ εμφανίζονται η βίαιη συμπεριφορά απέναντι στους άλλους και τα ζώα, η κλοπή (συνήθως από το σπίτι), οι ψευδολογίες, η ανυπακοή στην τάξη, η καταστρατήγηση των σχολικών κανόνων και η καταστροφική συμπεριφορά (συνήθως απέναντι στο σχολείο). Στην εφηβεία, οι εκδηλώσεις φυσικής επιθετικότητας είναι πιο σπάνιες αλλά πιο σοβαρές. Στα σημεία κινδύνου περιλαμβάνονται οι συχνές απουσίες από το σχολείο, οι συνεχείς ψευδολογίες, οι εμπρησμοί, οι κλοπές, οι βανδαλισμοί και η χρήση τοξικών ουσιών. Οι έφηβοι αυτοί παρουσιάζουν συχνές και έντονες εκρήξεις θυμού, προκλητική συμπεριφορά, σοβαρή και επίμονη ανυπακοή.
Θεωρείται ότι η υγιής ανάπτυξη του παιδιού και η φυσιολογική του προσαρμογή στην κοινωνία εξαρτώνται από την ύπαρξη, κατά τα πρώιμα στάδια της ζωής του, ικανοποιητικών σχέσεων με τους γονείς που του προσφέρουν αγάπη και ασφάλεια. Η ανυπαρξία σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος, η ανατροφή σε απρόσωπα ιδρύματα ή η ασυμβατότητα των "ταμπεραμέντων" παιδιού και γονέων αυξάνουν τον κίνδυνο για την ανάπτυξη παραπτωματικής συμπεριφοράς. Έχει τεκμηριωθεί ότι οι αρνητικές σχέσεις των γονέων μεταξύ τους, που οδηγούν σε ανεπαρκή επίβλεψη της ανατροφής των παιδιών ή σε παραμέληση και πολλές φορές σε κακοποίησή τους, συμβάλλουν στην ανάπτυξη διαταραχών της συμπεριφοράς. Αυτά τα παιδιά, συγκρινόμενα με άλλα, είναι πιθανότερο να οδηγηθούν σε κατάχρηση τοξικών ουσιών, οινοπνεύματος, να παρουσιάσουν μαθησιακές δυσκολίες και αργότερα προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής (π.χ., δυσκολίες στη στρατιωτική θητεία, στο γάμο κ.λπ.). Κακοί προγνωστικοί δείκτες θεωρούνται η πρώιμη έναρξη των συμπτωμάτων και η ταυτόχρονη εμφάνιση της διαταραχής σε περισσότερα πλαίσια (π.χ., στο σπίτι και στο σχολείο). Για την αντιμετώπιση των διαταραχών της συμπεριφοράς απαιτείται εξατομικευμένη θεραπευτική προσέγγιση που απευθύνεται τόσο στο παιδί όσο και στους γονείς και το ευρύτερο περιβάλλον (σχολείο).
Αργότερα, από την ηλικία των δύο με τριών ετών η επιθετικότητα εκφράζεται προς τα αντικείμενα και τους ανθρώπους γύρω του. Στην αρχή έχει σκοπό την απόκτηση ή τη διατήρηση κάποιου αντικειμένου ή δικαιώματος χωρίς να θέλει συνειδητά να προκαλέσει κακό στους άλλους. Στη συνέχεια, εκδηλώνεται μια πραγματικά εχθρική συμπεριφορά απέναντι στους γονείς και τα αδέλφια και αργότερα κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων απέναντι στους συνομήλικούς του.
Οι επιθετικές ενέργειες μπορεί να εκδηλωθούν με το σπάσιμο αντικειμένων, με το να χτυπά, να κλωτσά, να αρνείται να υπακούσει, να αποδοκιμάζει ή να βρίζει τους άλλους. Το παιδί έχει πλέον συνείδηση της εχθρικής διάθεσής του και πρόθεση να κάνει κακό ή να προκαλέσει ζημιά. Το ερώτημα εάν η επιθετικότητα είναι εγγενής ή επίκτητη έχει συζητηθεί πολύ και δεν έχει λάβει οριστική απάντηση. Παρατηρώντας τη φύση, αντιλαμβανόμαστε ότι όλα τα ζωικά είδη έχουν επιθετικά ένστικτα, τα οποία είναι απαραίτητα για την αυτοπροστασία και την επιβίωσή τους. Δεχόμαστε ότι ο άνθρωπος έχει εγγενή επιθετικά ένστικτα. Το είδος όμως και η σφοδρότητα της επιθετικής συμπεριφοράς που εκδηλώνει εξαρτώνται από διαπροσωπικούς και κοινωνικούς παράγοντες.
Το παιδί χρησιμοποιεί την επιθετικότητα ως μέσο για την επίτευξη κάποιας επιθυμίας του ή προκειμένου να μιμηθεί επιθετικά πρότυπα. Τα παιδιά μαθαίνουν πολύ νωρίς ότι συμπεριφερόμενα επιθετικά εξασφαλίζουν κάποιο επιθυμητό αποτέλεσμα. Πολύ εύκολα, επίσης, μιμούνται επιθετικές συμπεριφορές τόσο των ενηλίκων όσο και των συνομήλικών τους. Η επίδραση των συνομήλικων είναι βραχυχρόνια και σύντομα ατονεί. Αντίθετα, η επιθετική συμπεριφορά ενός σημαντικού ενήλικου (γονέα) στη ζωή του παιδιού έχει συνεχή επίδραση και αποτελεί μοντέλο μίμησης και ταύτισης. Στην εποχή μας συζητείται και η συμμετοχή της τηλεόρασης και γενικότερα των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην αύξηση της παιδικής επιθετικότητας, λόγω των βίαιων προτύπων και εικόνων που προβάλλουν.
Η στάση των γονέων απέναντι σε ένα επιθετικό παιδί
Η συχνότητα και η ένταση της επιθετικής συμπεριφοράς διαφέρουν ανάλογα με το φύλο και την ηλικία του παιδιού. Τα αγόρια παρουσιάζουν εντονότερη επιθετικότητα από ό,τι τα κορίτσια. Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο σε βιολογικούς παράγοντες (τα ανδρογόνα συμβάλλουν στην έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς) όσο και στη διαφορετική τους διαπαιδαγώγηση, όπως αυτή προσδιορίζεται από τα επικρατή κοινωνικά πρότυπα. Η επιθετικότητα μειώνεται με την ηλικία και αλλάζει μορφή. Στις μικρότερες ηλικίες κυριαρχούν η καταστροφή αντικειμένων και η πρόκληση πόνου με χτυπήματα. Τα μεγαλύτερα παιδιά που έχουν αποκτήσει ικανό αυτοέλεγχο χρησιμοποιούν περισσότερο ύβρεις και απειλές και λιγότερο σωματική βία. Οι γονείς είναι συχνά αβέβαιοι για το πότε θα πρέπει να επιτρέψουν ή να τιμωρήσουν μια επιθετική συμπεριφορά. Αρκετές φορές η κακή και ανυπάκουη συμπεριφορά του παιδιού είναι ένας τρόπος για να αποσπάσει την προσοχή. Γίνεται προκλητικό, καταστρέφει αντικείμενα, βρίζει ή επιτίθεται στα μικρότερα αδέλφια. Ο θυμός και η τιμωρία εκ μέρους των γονέων ενισχύουν τις εκρήξεις του γιατί προτιμά να έχει έστω και μια θυμωμένη αντίδραση από το να μην έχει καμία απολύτως. Το παιδί αυτό χρειάζεται συνεχή προσοχή και όχι μόνο όταν εκδηλώνει το θυμό του. Η προσοχή των γονέων μόνο όταν είναι άτακτο θα επιτείνει αυτήν τη συμπεριφορά. Η καλύτερη αντιμετώπιση απέναντι στις εκρήξεις θυμού είναι η αδιαφορία. Οι γονείς πρέπει να αφιερώνουν χρόνο στο παιδί, να μοιράζονται μαζί του δραστηριότητες και να το επιβραβεύουν όταν φέρεται καλά.
Οι ακραίες τακτικές πρέπει να αποφεύγονται. Οι αυστηρές ποινές και κυρίως η σωματική τιμωρία έχουν ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που αναμένονται. Τα παιδιά που έχουν τιμωρηθεί αυστηρά, κυρίως με ξύλο, εμφανίζουν μακροπρόθεσμα διαταραχές συμπεριφοράς και μεγαλύτερη επιθετικότητα από ό,τι τα παιδιά που είχαν επιεικέστερη μεταχείριση. Η επιθετικότητα γεννά επιθετικότητα και ο γονέας-τιμωρός αποτελεί πρότυπο για μίμηση. Δεν πρέπει, ωστόσο, να αφήνουμε το παιδί να εκφράζει απεριόριστα και ελεύθερα την επιθετικότητά του. Χρειάζεται οριοθέτηση ώστε να αποτρέπεται η δημιουργία εκρηκτικών καταστάσεων και να αποσοβούνται οι συνεχείς διαμάχες και αντιδικίες. Η τήρηση κάποιων κανόνων είναι απαραίτητη και θα οδηγήσει το παιδί στην πειθαρχία χωρίς να χρειαστούν αυστηρές τιμωρίες. Πρέπει να εξηγηθεί στο παιδί γιατί οι κανόνες είναι σημαντικοί και να υπάρχουν μικρές ανταμοιβές για να ενθαρρύνουν την καλή συμπεριφορά. Αν πραγματικά χρειαστεί τιμωρία, καλύτερα είναι να χρησιμοποιείται η στέρηση (να μην αποκτήσει κάτι που του αρέσει, να μη συμμετέχει σε κάποια ευχάριστη δραστηριότητα). Είναι σημαντικό, οι αμοιβές και οι τιμωρίες να εφαρμόζονται τη σωστή στιγμή. Το αποτέλεσμά τους είναι καλύτερο όταν δίνονται αμέσως μετά από κάποια πράξη του παιδιού. Επίσης, οι απειλές για τιμωρία πρέπει να είναι ρεαλιστικές. Τέλος, οι γονείς οφείλουν πρώτα να εφαρμόζουν οι ίδιοι τους κανόνες και να ελέγχουν τη δική τους επιθετικότητα.
Διαταραχές της διαγωγής (συμπεριφοράς)
Όταν η ανυπάκουη συμπεριφορά του παιδιού ξεφύγει από κάθε έλεγχο, μιλάμε για πραγματική διαταραχή. Αναφερόμαστε σε διαταραχή της συμπεριφοράς υπό την προϋπόθεση ότι το πρόβλημα του παιδιού:παναλαμβάνεται συστηματικά σε μεγάλο χρονικό διάστημα.
* Παραβιάζει τα βασικά δικαιώματα των άλλων ή τους κοινωνικούς κανόνες που έχουν τεθεί για κάθε στάδιο της ηλικίας.
* Είναι πολύ πιο σοβαρή από τις συνήθεις αταξίες της ηλικίας.
Αυτό σημαίνει ότι, ενώ πολλά παιδιά κατά την ανάπτυξή τους πέφτουν σε παραπτώματα, πολύ λίγα εμφανίζουν σαφή διαταραχή συμπεριφοράς. Οι διαταραχές συμπεριφοράς είναι πιο συχνές και εμφανίζονται νωρίτερα στα αγόρια συγκριτικά με τα κορίτσια. Επίσης παρατηρούνται περισσότερο στις μεγαλουπόλεις από ό,τι στις μικρότερες πόλεις και στις αγροτικές περιοχές. Τα χαρακτηριστικά της διαταραγμένης συμπεριφοράς συμβαδίζουν με τις αναπτυξιακές φάσεις. Στην προσχολική ηλικία κυριαρχούν οι εκρήξεις θυμού, η επιθετικότητα προς τα άλλα παιδιά, η ανυπακοή, το πείσμα, η άσκοπη κινητική δραστηριότητα και η διάσπαση προσοχής, ιδίως όταν συνυπάρχει το υπερκινητικό σύνδρομο. Στη λανθάνουσα περίοδο (δημοτικό) προστίθεται η λεκτική επιθετικότητα, ενώ εμφανίζονται η βίαιη συμπεριφορά απέναντι στους άλλους και τα ζώα, η κλοπή (συνήθως από το σπίτι), οι ψευδολογίες, η ανυπακοή στην τάξη, η καταστρατήγηση των σχολικών κανόνων και η καταστροφική συμπεριφορά (συνήθως απέναντι στο σχολείο). Στην εφηβεία, οι εκδηλώσεις φυσικής επιθετικότητας είναι πιο σπάνιες αλλά πιο σοβαρές. Στα σημεία κινδύνου περιλαμβάνονται οι συχνές απουσίες από το σχολείο, οι συνεχείς ψευδολογίες, οι εμπρησμοί, οι κλοπές, οι βανδαλισμοί και η χρήση τοξικών ουσιών. Οι έφηβοι αυτοί παρουσιάζουν συχνές και έντονες εκρήξεις θυμού, προκλητική συμπεριφορά, σοβαρή και επίμονη ανυπακοή.
Θεωρείται ότι η υγιής ανάπτυξη του παιδιού και η φυσιολογική του προσαρμογή στην κοινωνία εξαρτώνται από την ύπαρξη, κατά τα πρώιμα στάδια της ζωής του, ικανοποιητικών σχέσεων με τους γονείς που του προσφέρουν αγάπη και ασφάλεια. Η ανυπαρξία σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος, η ανατροφή σε απρόσωπα ιδρύματα ή η ασυμβατότητα των "ταμπεραμέντων" παιδιού και γονέων αυξάνουν τον κίνδυνο για την ανάπτυξη παραπτωματικής συμπεριφοράς. Έχει τεκμηριωθεί ότι οι αρνητικές σχέσεις των γονέων μεταξύ τους, που οδηγούν σε ανεπαρκή επίβλεψη της ανατροφής των παιδιών ή σε παραμέληση και πολλές φορές σε κακοποίησή τους, συμβάλλουν στην ανάπτυξη διαταραχών της συμπεριφοράς. Αυτά τα παιδιά, συγκρινόμενα με άλλα, είναι πιθανότερο να οδηγηθούν σε κατάχρηση τοξικών ουσιών, οινοπνεύματος, να παρουσιάσουν μαθησιακές δυσκολίες και αργότερα προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής (π.χ., δυσκολίες στη στρατιωτική θητεία, στο γάμο κ.λπ.). Κακοί προγνωστικοί δείκτες θεωρούνται η πρώιμη έναρξη των συμπτωμάτων και η ταυτόχρονη εμφάνιση της διαταραχής σε περισσότερα πλαίσια (π.χ., στο σπίτι και στο σχολείο). Για την αντιμετώπιση των διαταραχών της συμπεριφοράς απαιτείται εξατομικευμένη θεραπευτική προσέγγιση που απευθύνεται τόσο στο παιδί όσο και στους γονείς και το ευρύτερο περιβάλλον (σχολείο).
