Η εφηβεία είναι περίοδος έντονων σωματικών αλλαγών. Το παιδικό σώμα μετατρέπεται βαθμιαία σε σώμα ενηλίκου, με προεξάρχοντα τα χαρακτηριστικά του φύλου (γυναικεία ή ανδρικά). Η αποδοχή αυτών των αλλαγών προϋποθέτει υγιή ψυχική λειτουργία. Οι διαταραχές της διατροφής (ανορεξία και βουλιμία) που εμφανίζονται κυρίως στην εφηβεία και συνήθως στα κορίτσια, στρέφονται εναντίον του ίδιου του σώματος και υποδηλώνουν μια απόπειρα να παρεμποδιστεί η έκφραση της σεξουαλικότητας. Η νέα κοπέλα επιθυμεί να παραμείνει παιδί και υιοθετεί μια σειρά ακραίων διατροφικών συνηθειών, με αποτέλεσμα πολλές φορές να βάζει σε κίνδυνο την ίδια της τη ζωή. Τα κορίτσια που παρουσιάζουν αυτού του είδους τις συμπεριφορές δεν έχουν έλλειψη όρεξης, αντίθετα πεινούν, αλλά απωθούν την πείνα τους. Αρνούνται να φάνε κανονικά λόγω της διαρκούς επιθυμίας να είναι λεπτές και εξαιτίας του φόβου μήπως χάσουν τον έλεγχο της ποσότητας του φαγητού.
Ψυχογενής ανορεξία
Η ψυχογενής ανορεξία περιγράφηκε τον περασμένο αιώνα ως "νευρογενής φυματίωση", με βάση την περίπτωση μιας νέας γυναίκας που αδυνάτιζε, χωρίς όμως να παρουσιάζει πυρετό, βήχα ή δύσπνοια, τα κλασικά συμπτώματα της φυματίωσης. Από τότε ανακοινώθηκαν πολλές μελέτες που έβλεπαν την ψυχογενή ανορεξία είτε ως οργανική είτε ως ψυχική ασθένεια. Σήμερα δεχόμαστε ότι πρόκειται για μια ψυχοσωματική διαταραχή. Εμφανίζεται για καθαρά ψυχολογικούς λόγους, αλλά, καθώς το σώμα υποφέρει, οι βλάβες μπορεί να γίνουν οργανικές και μόνιμες. Η γυναικεία ομορφιά παρουσιάζεται σε όλες τις εποχές ως ένα ιδεώδες. Στη σύγχρονη εποχή προβάλλεται η εικόνα του ισχνού σώματος (μοντέλα, ηθοποιοί) ως πρότυπο μίμησης για τις νέες κοπέλες. Στην εφηβεία ένα μεταβατικό χρονικό διάστημα μειωμένης λήψης τροφής είναι συνηθισμένο. Μια αρχική περίοδος που διαρκεί τρεις έως έξι μήνες χαρακτηρίζεται από μια μέτρια δίαιτα της εφήβου που θέλει να αδυνατίσει. Αυτή η επιθυμία για αδυνάτισμα είναι στην αρχή αποδεκτή από την οικογένεια.
Μερικές φορές όμως η απώλεια βάρους δεν προκαλεί ικανοποίηση στην έφηβη, η οποία εξακολουθεί να θεωρεί το βάρος της υπερβολικό. Ως αποτέλεσμα, η δίαιτα γίνεται περισσότερο αυστηρή, η λήψη τροφής περιορίζεται προοδευτικά στο ελάχιστο. Χρησιμοποιούνται ακόμη τεχνικές "αδειάσματος" του πεπτικού σωλήνα (εμετοί ή χρήση υπακτικών και διουρητικών). Το σύνδρομο της ψυχογενούς ανορεξίας περιλαμβάνει απώλεια μεγαλύτερη του 10% του σωματικού βάρους και αμηνόρροια (παύση της περιόδου) περισσότερο από έξι μήνες.
Το αδυνάτισμα είναι εντυπωσιακό και μπορεί να φτάσει μέχρι την απώλεια του 50% του αρχικού βάρους, δίνοντας την εικόνα μιας πραγματικής καχεξίας. Συνοδεύεται από σωματικές εκδηλώσεις, όπως η υποθερμία, η επιβράδυνση της καρδιακής λειτουργίας (50-60 σφυγμοί ανά λεπτό), η υπογλυκαιμία και οι διαταραχές των ηλεκτρολυτών (υπονατριαιμία, υποκαλιαιμία). Η αμηνόρροια εκδηλώνεται συνήθως μετά την απώλεια βάρους, αν και μερικές φορές αποτελεί το πρώτο σύμπτωμα της κλινικής εικόνας. Είναι μια εικόνα αναστρέψιμη, παρ' ότι πολλές φορές η αμηνόρροια επιμένει και μετά την επανάκτηση του φυσιολογικού βάρους.
Παράλληλα με την ανορεξία παρατηρείται μια σειρά τυπικών συμπεριφορών, στις οποίες προΐσταται η άθληση υψηλού επιπέδου (τρέξιμο, κολύμβηση, χορό). Τα κορίτσια γράφονται συχνά σε σχολές γυμναστικής, μπαλέτου, μόδας. Η σχολική φοίτηση συνεχίζεται φυσιολογικά με επιδόσεις συνήθως υψηλές. Οι δραστηριότητες των ανορεξικών όμως αποκτούν έναν επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα και σπάνια είναι δημιουργικές. Η κοινωνική ένταξη είναι επιφανειακή και οι προσωπικές σχέσεις περιορισμένες. Τα άτομα που πάσχουν είναι συνήθως μοναχικά άτομα και κάνουν δύσκολα φιλίες. Δεν εκδηλώνουν κανένα ενδιαφέρον για τη σεξουαλικότητα. Οι σωματικές αλλαγές της εφηβείας αποτελούν ενόχληση και ο τρόπος ντυσίματος που επιλέγεται (παντελόνια, φόρμες γυμναστικής) δεν επιτρέπει να διαφανεί κανένα ίχνος θηλυκότητας. Τα κορίτσια αυτά όταν κοιτάζονται στο καθρέφτη έχουν μια αλλοιωμένη εικόνα του εαυτού τους. Όσο αδύνατα και αν είναι, βρίσκουν μειονεκτήματα στο σώμα τους και πιστεύουν ότι πρέπει να χάσουν και άλλα κιλά. Ακόμη και στα τελικά στάδια της ασθένειας, όταν η ζωή τους κινδυνεύει, οι ανορεξικές αρνούνται τη σοβαρότητα της κατάστασής τους.
Αξιοσημείωτη είναι η συνεχής αύξηση της συχνότητας της ψυχογενούς ανορεξίας με ποσοστά που φτάνουν το 1-4% σε κορίτσια δεκατεσσάρων έως είκοσι ετών. Στα αγόρια παρατηρείται σπάνια (ένα αγόρι ανά δέκα κορίτσια). Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι οι ανορεξικές προέρχονται συνήθως από οικογένειες υψηλής κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης, ενώ η ανορεξία σπάνια συναντάται σε χώρες του τρίτου κόσμου. Με το αδυνάτισμα η ανορεξική προκαλεί τους γονείς της να επέμβουν. Ωστόσο, απευθύνει στην οικογένεια ένα διπλό παράδοξο μήνυμα. Από τη μια προβάλλει, με τη σωματική αδυναμία, την ανάγκη της για αγάπη και προστασία και, από την άλλη, αρνείται, με τη συμπεριφορά και τα λόγια, κάθε βοήθεια που της προσφέρεται. Οι γονείς συχνά φτάνουν στα όρια της απελπισίας μπροστά στην άρνησή της για σωστή διατροφή αλλά και την επίσκεψη σε κάποιο γιατρό.
Βουλιμία
Στη βουλιμία παρατηρείται κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φαγητού σε σύντομο χρονικό διάστημα. Περιγράφονται κρίσεις βουλιμίας που διαρκούν λιγότερο από δύο ώρες, κατά τις οποίες η νέα γυναίκα καταναλώνει οτιδήποτε φαγώσιμο βρίσκεται στο σπίτι. Η βουλιμία ξεκινά όπως η ανορεξία. Έπειτα από μια περίοδο αυξημένης ανησυχίας για το βάρος και την εμφάνιση, η έφηβη αποφασίζει να κάνει δίαιτα. Η δίαιτα προοδευτικά γίνεται αυστηρή, η κοπέλα κουράζεται, εξασθενεί η δυνατότητα ελέγχου στην πρόληψη τροφής και αρχίζουν οι κρίσεις βουλιμίας. Μεταξύ των κρίσεων μπορεί να συνεχίζει να κάνει αυστηρή δίαιτα. Οι ανορεξικές εξελίσσονται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό (40%), σε βουλιμικές. Οι περισσότερες βουλιμικές έχουν κανονικό βάρος ή είναι αδύνατες. Για να το επιτύχουν αυτό, καταφεύγουν στους εμετούς και τη χρήση υπακτικών και διουρητικών.
Οι βουλιμικές νιώθουν άγχος και ενοχές γι' αυτή τους τη συνήθεια. Καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια, να το κρύψουν από την οικογένειά τους. Βρίσκουν ένα ασφαλές μέρος όπου μπορούν να τρώνε και να κάνουν εμετό χωρίς να τις βλέπουν. Ακόμη και όταν το ανακαλύψει η οικογένεια, αυτές το αρνούνται και εξακολουθούν να κρύβονται. Αγοράζουν μεγάλες ποσότητες φαγητού που μπορεί να το καταναλώσουν και έξω από το σπίτι. Οι εμετοί είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο. Περισσότερες από το 50% των βουλιμικών προκαλούν εμετό στη διάρκεια ή στο τέλος μιας κρίσης βουλιμίας. Αυτό τις ανακουφίζει από τις ενοχές ότι έχουν φάει πολύ και έπειτα από μικρό χρονικό διάστημα είναι έτοιμες να ξαναρχίσουν. Γενικά γοητεύονται από το φαγητό, αγοράζουν βιβλία μαγειρικής, μετρούν συνεχώς τις θερμίδες και συζητούν γι' αυτό. Το φαγητό, η κατανάλωση και η αποφυγή του, γίνεται μια ενασχόληση που τις απορροφά εξ ολοκλήρου, αποκλείοντας τις άλλες δραστηριότητες που θα ταίριαζαν στην ηλικία τους. Λόγω της πρόκλησης συχνών εμετών διατρέχουν τους ίδιους κινδύνους με τις ανορεξικές (απίσχναση, διακοπή της περιόδου, διαταραχές ηλεκτρολυτών, διαταραχή της καρδιακής λειτουργίας).
Θεραπευτική αντιμετώπιση
Η θεραπεία των διαταραχών διατροφής απαιτεί το συντονισμό διαφόρων θεραπευτικών μεθόδων, που περιλαμβάνουν την ψυχοθεραπεία, την ειδική διατροφή και τη φαρμακοθεραπεία. Η βαρύτητα της ασθένειας θα καθορίσει τη νοσοκομειακή ή εξωνοσοκομειακή αντιμετώπιση. Προτείνεται νοσηλεία που συνήθως διαρκεί δύο έως τέσσερις μήνες, όταν υπάρχει άμεσος κίνδυνος για τη ζωή. Κατά τη διάρκειά της μπορούν να χρησιμοποιηθούν παρεντερική διατροφή, οροί, ειδική διαιτητική αγωγή, ενώ προσδιορίζεται το βάρος εξόδου. Η επαναπρόσληψη βάρους επιτυγχάνεται με σταδιακή αύξηση της ημερήσιας κατανάλωσης θερμίδων. Η μέτρηση της αύξησης του βάρους και όχι της κατανάλωσης τροφής προφυλάσσει από τη δημιουργία συγκρούσεων με το νοσηλευτικό προσωπικό.
Καλό είναι να μη χορηγείται ορμονική θεραπεία για την αποκατάσταση της περιόδου μέχρι την πλήρη επαναπρόσληψη βάρους.
Εκτός από την καθαρά ιατρική φροντίδα απαιτείται ψυχοθεραπευτική υποστήριξη. Οι κοπέλες αυτές πρέπει να κατανοήσουν το νοσηρό της κατάστασής τους και να συνεργαστούν για τη θεραπεία τους. Σε περιπτώσεις που δεν απαιτείται νοσηλεία, τη θεραπευτική αντιμετώπιση αναλαμβάνει ομάδα γιατρών που αποτελείται από παθολόγο, ψυχίατρο, ενδοκρινολόγο και διαιτολόγο. Εκτός από την ίδια την πάσχουσα, στην αντιμετώπιση της διαταραχής πρέπει να συμμετέχουν και οι γονείς, στο πλαίσιο ψυχοθεραπείας είτε ως ζευγάρι και ανεξάρτητα από την ασθενή είτε από κοινού με αυτήν.
Ψυχογενής ανορεξία
Η ψυχογενής ανορεξία περιγράφηκε τον περασμένο αιώνα ως "νευρογενής φυματίωση", με βάση την περίπτωση μιας νέας γυναίκας που αδυνάτιζε, χωρίς όμως να παρουσιάζει πυρετό, βήχα ή δύσπνοια, τα κλασικά συμπτώματα της φυματίωσης. Από τότε ανακοινώθηκαν πολλές μελέτες που έβλεπαν την ψυχογενή ανορεξία είτε ως οργανική είτε ως ψυχική ασθένεια. Σήμερα δεχόμαστε ότι πρόκειται για μια ψυχοσωματική διαταραχή. Εμφανίζεται για καθαρά ψυχολογικούς λόγους, αλλά, καθώς το σώμα υποφέρει, οι βλάβες μπορεί να γίνουν οργανικές και μόνιμες. Η γυναικεία ομορφιά παρουσιάζεται σε όλες τις εποχές ως ένα ιδεώδες. Στη σύγχρονη εποχή προβάλλεται η εικόνα του ισχνού σώματος (μοντέλα, ηθοποιοί) ως πρότυπο μίμησης για τις νέες κοπέλες. Στην εφηβεία ένα μεταβατικό χρονικό διάστημα μειωμένης λήψης τροφής είναι συνηθισμένο. Μια αρχική περίοδος που διαρκεί τρεις έως έξι μήνες χαρακτηρίζεται από μια μέτρια δίαιτα της εφήβου που θέλει να αδυνατίσει. Αυτή η επιθυμία για αδυνάτισμα είναι στην αρχή αποδεκτή από την οικογένεια.
Μερικές φορές όμως η απώλεια βάρους δεν προκαλεί ικανοποίηση στην έφηβη, η οποία εξακολουθεί να θεωρεί το βάρος της υπερβολικό. Ως αποτέλεσμα, η δίαιτα γίνεται περισσότερο αυστηρή, η λήψη τροφής περιορίζεται προοδευτικά στο ελάχιστο. Χρησιμοποιούνται ακόμη τεχνικές "αδειάσματος" του πεπτικού σωλήνα (εμετοί ή χρήση υπακτικών και διουρητικών). Το σύνδρομο της ψυχογενούς ανορεξίας περιλαμβάνει απώλεια μεγαλύτερη του 10% του σωματικού βάρους και αμηνόρροια (παύση της περιόδου) περισσότερο από έξι μήνες.
Το αδυνάτισμα είναι εντυπωσιακό και μπορεί να φτάσει μέχρι την απώλεια του 50% του αρχικού βάρους, δίνοντας την εικόνα μιας πραγματικής καχεξίας. Συνοδεύεται από σωματικές εκδηλώσεις, όπως η υποθερμία, η επιβράδυνση της καρδιακής λειτουργίας (50-60 σφυγμοί ανά λεπτό), η υπογλυκαιμία και οι διαταραχές των ηλεκτρολυτών (υπονατριαιμία, υποκαλιαιμία). Η αμηνόρροια εκδηλώνεται συνήθως μετά την απώλεια βάρους, αν και μερικές φορές αποτελεί το πρώτο σύμπτωμα της κλινικής εικόνας. Είναι μια εικόνα αναστρέψιμη, παρ' ότι πολλές φορές η αμηνόρροια επιμένει και μετά την επανάκτηση του φυσιολογικού βάρους.
Παράλληλα με την ανορεξία παρατηρείται μια σειρά τυπικών συμπεριφορών, στις οποίες προΐσταται η άθληση υψηλού επιπέδου (τρέξιμο, κολύμβηση, χορό). Τα κορίτσια γράφονται συχνά σε σχολές γυμναστικής, μπαλέτου, μόδας. Η σχολική φοίτηση συνεχίζεται φυσιολογικά με επιδόσεις συνήθως υψηλές. Οι δραστηριότητες των ανορεξικών όμως αποκτούν έναν επαναλαμβανόμενο χαρακτήρα και σπάνια είναι δημιουργικές. Η κοινωνική ένταξη είναι επιφανειακή και οι προσωπικές σχέσεις περιορισμένες. Τα άτομα που πάσχουν είναι συνήθως μοναχικά άτομα και κάνουν δύσκολα φιλίες. Δεν εκδηλώνουν κανένα ενδιαφέρον για τη σεξουαλικότητα. Οι σωματικές αλλαγές της εφηβείας αποτελούν ενόχληση και ο τρόπος ντυσίματος που επιλέγεται (παντελόνια, φόρμες γυμναστικής) δεν επιτρέπει να διαφανεί κανένα ίχνος θηλυκότητας. Τα κορίτσια αυτά όταν κοιτάζονται στο καθρέφτη έχουν μια αλλοιωμένη εικόνα του εαυτού τους. Όσο αδύνατα και αν είναι, βρίσκουν μειονεκτήματα στο σώμα τους και πιστεύουν ότι πρέπει να χάσουν και άλλα κιλά. Ακόμη και στα τελικά στάδια της ασθένειας, όταν η ζωή τους κινδυνεύει, οι ανορεξικές αρνούνται τη σοβαρότητα της κατάστασής τους.
Αξιοσημείωτη είναι η συνεχής αύξηση της συχνότητας της ψυχογενούς ανορεξίας με ποσοστά που φτάνουν το 1-4% σε κορίτσια δεκατεσσάρων έως είκοσι ετών. Στα αγόρια παρατηρείται σπάνια (ένα αγόρι ανά δέκα κορίτσια). Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι οι ανορεξικές προέρχονται συνήθως από οικογένειες υψηλής κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης, ενώ η ανορεξία σπάνια συναντάται σε χώρες του τρίτου κόσμου. Με το αδυνάτισμα η ανορεξική προκαλεί τους γονείς της να επέμβουν. Ωστόσο, απευθύνει στην οικογένεια ένα διπλό παράδοξο μήνυμα. Από τη μια προβάλλει, με τη σωματική αδυναμία, την ανάγκη της για αγάπη και προστασία και, από την άλλη, αρνείται, με τη συμπεριφορά και τα λόγια, κάθε βοήθεια που της προσφέρεται. Οι γονείς συχνά φτάνουν στα όρια της απελπισίας μπροστά στην άρνησή της για σωστή διατροφή αλλά και την επίσκεψη σε κάποιο γιατρό.
Βουλιμία
Στη βουλιμία παρατηρείται κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων φαγητού σε σύντομο χρονικό διάστημα. Περιγράφονται κρίσεις βουλιμίας που διαρκούν λιγότερο από δύο ώρες, κατά τις οποίες η νέα γυναίκα καταναλώνει οτιδήποτε φαγώσιμο βρίσκεται στο σπίτι. Η βουλιμία ξεκινά όπως η ανορεξία. Έπειτα από μια περίοδο αυξημένης ανησυχίας για το βάρος και την εμφάνιση, η έφηβη αποφασίζει να κάνει δίαιτα. Η δίαιτα προοδευτικά γίνεται αυστηρή, η κοπέλα κουράζεται, εξασθενεί η δυνατότητα ελέγχου στην πρόληψη τροφής και αρχίζουν οι κρίσεις βουλιμίας. Μεταξύ των κρίσεων μπορεί να συνεχίζει να κάνει αυστηρή δίαιτα. Οι ανορεξικές εξελίσσονται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό (40%), σε βουλιμικές. Οι περισσότερες βουλιμικές έχουν κανονικό βάρος ή είναι αδύνατες. Για να το επιτύχουν αυτό, καταφεύγουν στους εμετούς και τη χρήση υπακτικών και διουρητικών.
Οι βουλιμικές νιώθουν άγχος και ενοχές γι' αυτή τους τη συνήθεια. Καταβάλλουν κάθε προσπάθεια, τουλάχιστον στα πρώτα στάδια, να το κρύψουν από την οικογένειά τους. Βρίσκουν ένα ασφαλές μέρος όπου μπορούν να τρώνε και να κάνουν εμετό χωρίς να τις βλέπουν. Ακόμη και όταν το ανακαλύψει η οικογένεια, αυτές το αρνούνται και εξακολουθούν να κρύβονται. Αγοράζουν μεγάλες ποσότητες φαγητού που μπορεί να το καταναλώσουν και έξω από το σπίτι. Οι εμετοί είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο. Περισσότερες από το 50% των βουλιμικών προκαλούν εμετό στη διάρκεια ή στο τέλος μιας κρίσης βουλιμίας. Αυτό τις ανακουφίζει από τις ενοχές ότι έχουν φάει πολύ και έπειτα από μικρό χρονικό διάστημα είναι έτοιμες να ξαναρχίσουν. Γενικά γοητεύονται από το φαγητό, αγοράζουν βιβλία μαγειρικής, μετρούν συνεχώς τις θερμίδες και συζητούν γι' αυτό. Το φαγητό, η κατανάλωση και η αποφυγή του, γίνεται μια ενασχόληση που τις απορροφά εξ ολοκλήρου, αποκλείοντας τις άλλες δραστηριότητες που θα ταίριαζαν στην ηλικία τους. Λόγω της πρόκλησης συχνών εμετών διατρέχουν τους ίδιους κινδύνους με τις ανορεξικές (απίσχναση, διακοπή της περιόδου, διαταραχές ηλεκτρολυτών, διαταραχή της καρδιακής λειτουργίας).
Θεραπευτική αντιμετώπιση
Η θεραπεία των διαταραχών διατροφής απαιτεί το συντονισμό διαφόρων θεραπευτικών μεθόδων, που περιλαμβάνουν την ψυχοθεραπεία, την ειδική διατροφή και τη φαρμακοθεραπεία. Η βαρύτητα της ασθένειας θα καθορίσει τη νοσοκομειακή ή εξωνοσοκομειακή αντιμετώπιση. Προτείνεται νοσηλεία που συνήθως διαρκεί δύο έως τέσσερις μήνες, όταν υπάρχει άμεσος κίνδυνος για τη ζωή. Κατά τη διάρκειά της μπορούν να χρησιμοποιηθούν παρεντερική διατροφή, οροί, ειδική διαιτητική αγωγή, ενώ προσδιορίζεται το βάρος εξόδου. Η επαναπρόσληψη βάρους επιτυγχάνεται με σταδιακή αύξηση της ημερήσιας κατανάλωσης θερμίδων. Η μέτρηση της αύξησης του βάρους και όχι της κατανάλωσης τροφής προφυλάσσει από τη δημιουργία συγκρούσεων με το νοσηλευτικό προσωπικό.
Καλό είναι να μη χορηγείται ορμονική θεραπεία για την αποκατάσταση της περιόδου μέχρι την πλήρη επαναπρόσληψη βάρους.
Εκτός από την καθαρά ιατρική φροντίδα απαιτείται ψυχοθεραπευτική υποστήριξη. Οι κοπέλες αυτές πρέπει να κατανοήσουν το νοσηρό της κατάστασής τους και να συνεργαστούν για τη θεραπεία τους. Σε περιπτώσεις που δεν απαιτείται νοσηλεία, τη θεραπευτική αντιμετώπιση αναλαμβάνει ομάδα γιατρών που αποτελείται από παθολόγο, ψυχίατρο, ενδοκρινολόγο και διαιτολόγο. Εκτός από την ίδια την πάσχουσα, στην αντιμετώπιση της διαταραχής πρέπει να συμμετέχουν και οι γονείς, στο πλαίσιο ψυχοθεραπείας είτε ως ζευγάρι και ανεξάρτητα από την ασθενή είτε από κοινού με αυτήν.
